15. อฏฺฐานปาฬิ (ปฐมวคฺค)

(15) 1. อฏฺฐานปาฬิ-ปฐมวคฺควณฺณนา

[268] อฏฺฐานปาฬิวณฺณนายํ อวิชฺชมานํ ฐานํ อฏฺฐานํ, นตฺถิ ฐานนฺติ วา อฏฺฐานํฯ อนวกาโสติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ตทตฺถนิคมนเมว หิ ‘‘เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ วจนนฺติฯ เตนาห – ‘‘อุภเยนปี’’ติอาทิฯ ยนฺติ การณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํฯ เหตุอตฺโถ เจตฺถ การณตฺโถติ อาห – ‘‘ยนฺติ เยน การเณนา’’ติฯ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสเนตฺถ ทิฏฺฐิสมฺปตฺติ เวทิตพฺพาติ วุตฺตํ – ‘‘มคฺคทิฏฺฐิยา สมฺปนฺโน’’ติฯ กุโต ปนายมตฺโถ ลพฺภตีติ? ลิงฺคโต, ลิงฺคํ เจตสฺส นิจฺจโต อุปคมนปฺปฏิกฺเขโปฯ จตุภูมเกสูติ อิทํ จตุตฺถภูมกสงฺขารานํ อริยสาวกสฺส วิสยภาวูปคมนโต วุตฺตํ, น ปน เต อารพฺภ นิจฺจโต อุปคมนสพฺภาวโตฯ วกฺขติ หิ ‘‘ตทภาเว จตุตฺถภูมกสงฺขารา ปนา’’ติอาทินาฯ อภิสงฺขตสงฺขารอภิสงฺขรณกสงฺขารานํ สปฺปเทสตฺตา นิปฺปเทสสงฺขารคฺคหณตฺถํ ‘‘สงฺขตสงฺขาเรสู’’ติ วุตฺตํ, โลกุตฺตรสงฺขารานํ ปน นิวตฺตเน การณํ สยเมว วกฺขติฯ เอตํ การณํ นตฺถีติ ตถา อุปคมเน เสตุฆาโต นตฺถิฯ เตชุสฺสทตฺตาติ สํกิเลสวิธมนเตชสฺส อธิกภาวโตฯ ตถา หิ เต คมฺภีรภาเวน ทุทฺทสา อกุสลานํ อารมฺมณํ น โหนฺตีติฯ อิทํ ปน ปกรณวเสน วุตฺตํฯ อปฺปหีนวิปลฺลาสานญฺหิ สนฺตาเนสุ กุสลธมฺมานมฺปิ เต อารมฺมณํ น โหนฺติฯ

[269] อสุเข สุขนฺติ วิปลฺลาโส จ อิธ สุขโต อุปคมนสฺส ฐานนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกนฺต…เป.… อตฺตทิฏฺฐิวเสนา’’ติ ปธานทิฏฺฐิมาหฯ คูถนฺติ คูถฏฺฐานํ, ทิฏฺฐิยา นิพฺพานสฺส อวิสยภาโว เหฏฺฐา วุตฺโต เอวาติ กสิณาทิปณฺณตฺติสงฺคหตฺถนฺติ วุตฺตํฯ

[270] ปริจฺเฉโทติ ปริจฺฉินฺทนํ ปริจฺฉิชฺช ตสฺส คหณํฯ สฺวายํ เยสุ นิจฺจาทิโต อุปคมนํ สมฺภวติ, เตสํ วเสนเยว กาตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺพวาเรสุ วา’’ติอาทิมาหฯ สพฺพวาเรสูติ ‘‘นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺยา’’ติอาทินา อาคเตสุ สพฺเพสุ สุตฺตปเทสุฯ ปุถุชฺชโน หีติ หิ-สทฺโท เหตุอตฺโถฯ

ยสฺมา ยํ ยํ สงฺขารํ ปุถุชฺชโน นิจฺจาทิวเสน คณฺหาติ, ตํ ตํ อริยสาวโก อนิจฺจาทิวเสน คณฺหนฺโต ยาถาวโต ชานนฺโต ตํ คาหํ ตํ ทิฏฺฐิํ วิสฺสชฺเชติ, ตสฺมา ยตฺถ คาโห, ตตฺถ วิสฺสชฺชนาติ จตุภูมกสงฺขารา อิธ สงฺขารคฺคหเณน น คยฺหนฺตีติ อตฺโถฯ

[271] ปุตฺตสมฺพนฺเธน มาตุปิตุสมญฺญา ทตฺตกิตฺติมาทิวเสนปิ ปุตฺตโวหาโร โลเก ทิสฺสติ, โส จ โข ปริยาเยนาติ นิปฺปริยาเยน สิทฺธํ ตํ ทสฺเสตุํ – ‘‘ชนิกาว มาตา, ชนโกว ปิตา’’ติ วุตฺตํฯ ตถา อานนฺตริยกมฺมสฺส อธิปฺเปตตฺตา ‘‘มนุสฺสภูโตว ขีณาสโว อรหาติ อธิปฺเปโต’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อฏฺฐานเมต’’นฺติอาทินา ‘‘มาตุอาทีนํเยว ชีวิตา โวโรปเน อริยสาวกสฺส อภพฺพภาวทสฺสนโต ตทญฺญํ อริยสาวโก ชีวิตา โวโรเปตีติ อิทํ อตฺถโต อาปนฺนเมวา’’ติ มญฺญมาโน วทติ – ‘‘กิํ ปน อริยสาวโก อญฺญํ ชีวิตา โวโรเปยฺยา’’ติ? ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส, ยํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สญฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ วจนโต ‘‘เอตมฺปิ อฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ เตเนวาห – ‘‘สเจ หี’’ติอาทิฯ เอวํ สนฺเต กสฺมา ‘‘มาตร’’นฺติอาทินา วิเสเสตฺวา วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘ปุถุชฺชนภาวสฺส ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ พลทีปนตฺถนฺติ สทฺธาทิพลสมนฺนาคมทีปนตฺถํฯ อริยมคฺเคนาคตสทฺธาธิพลวเสน หิ อริยสาวโก ตาทิสํ สาวชฺชํ น กโรติฯ

[275] ปญฺจหิ การเณหีติ อิทเมตฺถ นิปฺผาทกานิ เตสํ ปุพฺพภาคิยานิ จ การณานิ การณภาวสามญฺเญน เอกชฺฌํ คเหตฺวา วุตฺตํ, น ปน สพฺเพสํ สมานโยคกฺขมตฺตาฯ อากาเรหีติ การเณหิฯ อนุสฺสาวเนนาติ อนุรูปํ สาวเนนฯ เภทสฺส อนุรูปํ ยถา เภโท โหติ, เอวํ ภินฺทิตพฺพานํ ภิกฺขูนํ อตฺตโน วจนสฺส สาวเนน วิญฺญาปเนนฯ เตนาห – ‘‘นนุ ตุมฺเห’’ติอาทิฯ กณฺณมูเล วจีเภทํ กตฺวาติ เอเตน ปากฏํ กตฺวา เภทกรวตฺถุทีปนํ โวหาโร, ตตฺถ อตฺตโน นิจฺฉิตมตฺถํ รหสฺสวเสน วิญฺญาปนํ อนุสฺสาวนนฺติ ทสฺเสติฯ

กมฺมเมว อุทฺเทโส วา ปมาณนฺติ เตหิ สงฺฆเภทสิทฺธิโต วุตฺตํ, อิตเร ปน เตสํ สมฺภารภูตาฯ เตนาห – ‘‘โวหารา’’ติอาทิฯ ตตฺถาติ โวหรเณฯ จุติอนนฺตรํ ผลํ อนนฺตรํ นาม, ตสฺมิํ อนนฺตเร นิยุตฺตานิ, ตนฺนิพฺพตฺตเนน อนนฺตรกรณสีลานิ, อนนฺตรปฺปโยชนานิ จาติ อานนฺตริยานิ, ตานิ เอว กมฺมานีติ อานนฺตริยกมฺมานิฯ

กมฺมโตติ ‘‘เอวํ อานนฺตริยกมฺมํ โหติ, เอวํ อานนฺตริยกมฺมสทิส’’นฺติ เอวํ กมฺมวิภาคโตฯ ทฺวารโตติ กายทฺวารโตฯ กปฺปฏฺฐิติยโตติ ‘‘อิทํ กปฺปฏฺฐิติยวิปากํ, อิทํ น กปฺปฏฺฐิติยวิปาก’’นฺติ เอวํ กปฺปฏฺฐิติยวิภาคโตฯ ปากสาธารณาทีหีติ ‘‘อิทเมตฺถ วิปจฺจติ, อิทํ น วิปจฺจตี’’ติ วิปจฺจนวิภาคโต, คหฏฺฐปพฺพชิตานํ สาธารณาสาธารณโต, อาทิ-สทฺเทน เวทนาทิวิภาคโต จฯ

กมฺมโต ตาว วินิจฺฉโย วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ ยสฺมา มนุสฺสตฺตภาเว ฐิตสฺเสว กุสลธมฺมานํ ติกฺขวิสทภาวาปตฺติ, ยถา ติณฺณํ โพธิสตฺตานํ โพธิตฺตยนิพฺพตฺติยํ, เอวํ มนุสฺสภาเว ฐิตสฺเสว เอทิสานํ อกุสลธมฺมานมฺปิ ติกฺขวิสทภาวาปตฺตีติ อาห – ‘‘มนุสฺสภูตสฺเสวา’’ติฯ ปากติกมนุสฺสานมฺปิ จ กุสลธมฺมานํ วิเสสปฺปตฺติ วิมานวตฺถุอฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ ยถาวุตฺโต จ อตฺโถ สมานชาติยสฺส วิโกปเน ครุตโร, น ตถา วิชาติยสฺสาติ วุตฺตํ – ‘‘มนุสฺสภูตํ มาตรํ วา ปิตรํ วา’’ติฯ ลิงฺคปริวตฺเต จ โส เอว เอกกมฺมนิพฺพตฺโต ภวงฺคปฺปพนฺโธ ชีวิตินฺทฺริยปพนฺโธ จ, น อญฺโญติ อาห – ‘‘อปิ ปริวตฺตลิงฺค’’นฺติฯ อรหตฺตํ ปตฺเตปิ เอเสว นโยฯ ตสฺส วิปากนฺติอาทิ กมฺมสฺส อานนฺตริยภาวสมตฺถนํฯ จตุกฺโกฏิยญฺเจตฺถ สมฺภวติฯ ตตฺถ ปฐมา โกฏิ ทสฺสิตา, อิตราสุ วิสงฺเกตภาวํ ทสฺเสตุํ – ‘‘โย ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยทิปิ ตตฺถ วิสงฺเกโต, กมฺมํ ปน ครุตรํ อานนฺตริยสทิสํ ภายิตพฺพนฺติ อาห – ‘‘ภาริยํ…เป.… ติฏฺฐตี’’ติฯ อยํ ปญฺโหติ ญาปนิจฺฉานิพฺพตฺตา กถาฯ

อภิสนฺธินาติ อธิปฺปาเยนฯ อานนฺตริยํ ผุสตีติ มรณาธิปฺปาเยเนว อานนฺตริยวตฺถุโน วิโกปิตตฺตา วุตฺตํฯ อานนฺตริยํ น ผุสตีติ อานนฺตริยวตฺถุอภาวโต อานนฺตริยํ น โหติฯ สพฺพตฺถ หิ ปุริมํ อภิสนฺธิจิตฺตํ อปฺปมาณํ, วธกจิตฺตํ ปน ตทารมฺมณํ ชีวิตินฺทฺริยญฺจ อานนฺตริยภาเว ปมาณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สงฺคามจตุกฺกํ สมฺปตฺตวเสน โยเชตพฺพํฯ โย หิ ปรเสนาย อญฺญญฺจ โยธํ ปิตรญฺจ กมฺมํ กโรนฺเต ทิสฺวา โยธสฺส อุสุํ ขิปติ ‘‘เอตํ วิชฺฌิตฺวา มม ปิตรํ วิชฺฌิสฺสตี’’ติ, ยถาธิปฺปายํ คเต ปิตุฆาตโก โหติฯ ‘‘โยเธ วิทฺเธ มม ปิตา ปลายิสฺสตี’’ติ ขิปติ, อุสุํ อยถาธิปฺปายํ คนฺตฺวา ปิตรํ มาเรติ, โวหารวเสน ปิตุฆาตโกติ วุจฺจติ, อานนฺตริยํ ปน นตฺถีติฯ

โจรจตุกฺกํ ปน โย ‘‘โจรํ มาเรสฺสามี’’ติ โจรเวเสน คจฺฉนฺตํ ปิตรํ มาเรติ, อานนฺตริยํ ผุสตีติอาทินา โยเชตพฺพํฯ เตเนวาติ เตเนว ปโยเคนฯ อรหนฺตฆาตโก โหติเยวาติ อรหโต มาริตตฺตา วุตฺตํ, ปุถุชฺชนสฺเสว ตํ ทินฺนํ โหตีติ เอตฺถายมธิปฺปาโย – ยถา วธกเจตนา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาปิ ปพนฺธวิจฺเฉทนวเสน ชีวิตินฺทฺริยํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตติ, น เอวํ จาคเจตนาฯ สา หิ จชิตพฺพวตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา จชนมตฺตเมว โหติ, อญฺญสนฺตกภาวกรณญฺจ ตสฺส จชนํ, ตสฺมา ยสฺส ตํ สนฺตกํ กตํ, ตสฺเสว ทินฺนํ โหตีติฯ

โลหิตํ สโมสรตีติ อภิฆาเตน ปกุปฺปมานํ สญฺจิตํ โหติฯ มหนฺตตรนฺติ ครุตรํฯ สรีรปฺปฏิชคฺคเน วิยาติ สตฺถุรูปกายปฺปฏิชคฺคเน วิยฯ

อสนฺนิปติเตติ อิทํ สามคฺคิยทีปนํฯ เภโท จ โหตีติ สงฺฆสฺส เภโท จ โหติฯ วฏฺฏตีติ สญฺญายาติ ‘‘อีทิสํ กรณํ สงฺฆเภทาย น โหตี’’ติ สญฺญายฯ ตถา นวโต อูนปริสายาติ นวโต อูนปริสาย กโรนฺตสฺส ตถาติ โยเชตพฺพํฯ ตถาติ จ อิมินา ‘‘น อานนฺตริยกมฺม’’นฺติ อิมํ อากฑฺฒติ, น ปน ‘‘เภโทว โหตี’’ติ อิทํฯ เหฏฺฐิมนฺเตน หิ นวนฺนเมว วเสน สงฺฆเภโทฯ ธมฺมวาทิโน อนวชฺชาติ ยถาธมฺมํ อนวฏฺฐานโตฯ สงฺฆเภทสฺส ปุพฺพภาโค สงฺฆราชิฯ

กายทฺวารเมว ปูเรนฺติ กายกมฺมภาเวเนว ลกฺขิตพฺพโตฯ สณฺฐหนฺเตหิ กปฺเป…เป.… มุจฺจตีติ อิทํ กปฺปฏฺฐกถาย (กถา. 654 อาทโย) น สเมติฯ ตตฺถ หิ อฏฺฐกถาย (กถา. อฏฺฐ. 654-657) วุตฺตํ – ‘‘อาปายิโกติ อิทํ สุตฺตํ ยํ โส เอกํ กปฺปํ อสีติภาเค กตฺวา ตโต เอกภาคมตฺตํ กาลํ ติฏฺเฐยฺย, ตํ อายุกปฺปํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ กปฺปวินาเสเยวาติ จ อายุกปฺปวินาเส เอวาติ อตฺเถ สติ นตฺถิ วิโรโธฯ เอตฺถ จ สณฺฐหนฺเตติ อิทมฺปิ ‘‘สฺเวว วินสฺสิสฺสตี’’ติ วิย อภูตปริกปฺปวเสน วุตฺตํฯ เอกทิวสเมว นิรเย ปจฺจติ, ตโต ปรํ กปฺปาภาเว อายุกปฺปสฺสปิ อภาวโตติ อวิโรธโต อตฺถโยชนา ทฏฺฐพฺพาฯ เสสานีติ สงฺฆเภทโต อญฺญานิ อานนฺตริยกมฺมานิฯ

ยทิ ตานิ อโหสิกมฺมสงฺขํ คจฺฉนฺติ, เอวํ สติ กถํ เนสํ อานนฺตริยตา จุติอนนฺตรํ วิปากทานาภาวโตฯ

อถ สติ ผลทาเน จุติอนนฺตโร เอว เอเตสํ ผลกาโล, น อญฺโญติ ผลกาลนิยเมน นิยตตา อิจฺฉิตา, น ผลทานนิยเมนฯ เอวมฺปิ นิยตผลกาลานํ อญฺเญสมฺปิ อุปปชฺชเวทนียานํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียานญฺจ นิยตตา อาปชฺเชยฺย, ตสฺมา วิปากธมฺมธมฺมานํ ปจฺจยนฺตรวิกลตาทีหิ อวิปจฺจมานานมฺปิ อตฺตโน สภาเวน วิปากธมฺมตา วิย พลวตา อานนฺตริเยน วิปาเก ทินฺเน อวิปจฺจมานานมฺปิ อานนฺตริยานํ ผลทาเน นิยตสภาวา อานนฺตริยสภาวา จ ปวตฺตีติ อตฺตโน สภาเวน ผลทานนิยเมเนว นิยตา อานนฺตริยตา จ เวทิตพฺพาฯ อวสฺสญฺจ อานนฺตริยสภาวา ตโต เอว นิยตสภาวา จ เตสํ ปวตฺตีติ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพเมตํ, อญฺญสฺส พลวโต อานนฺตริยสฺส อภาเว สติ จุติอนนฺตรํ เอกนฺเตน ผลทานโตฯ

นนุ เอวํ อญฺเญสมฺปิ อุปปชฺชเวทนียานํ อญฺญสฺมิํ วิปากทายเก อสติ จุติอนนฺตรเมว เอกนฺเตน ผลทานโต นิยตสภาวา อานนฺตริยสภาวา จ ปวตฺติ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ อสมานชาติเกน เจโตปณิธิวเสน อุปฆาตเกน จ นิวตฺเตตพฺพวิปากตฺตา อนนฺตเร เอกนฺตผลทายกตฺตาภาวา, น ปน อานนฺตริยานํ ปฐมชฺฌานาทีนํ ทุติยชฺฌานาทีนิ วิย อสมานชาติกํ ผลนิวตฺตกํ อตฺถิ สพฺพานนฺตริยานํ อวีจิผลตฺตา, น จ เหฏฺฐูปปตฺติํ อิจฺฉโต สีลวโต เจโตปณิธิ วิย อุปรูปปตฺติชนกกมฺมผลํ อานนฺตริยผลํ นิวตฺเตตุํ สมตฺโถ เจโตปณิธิ อตฺถิ อนิจฺฉนฺตสฺเสว อวีจิปาตนโต, น จ อานนฺตริโยปฆาตกํ กิญฺจิ กมฺมํ อตฺถิ, ตสฺมา เตสํเยว อนนฺตเร เอกนฺตวิปากชนกสภาวา ปวตฺตีติฯ อเนกานิ จ อานนฺตริยานิ กตานิ เอกนฺเตน วิปาเก นิยตสภาวตฺตา อุปรตาวิปจฺจนสภาวาสงฺกตฺตา นิจฺฉิตานิ สภาวโต นิยตาเนวฯ เตสุ ปน สมานสภาเวสุ เอเกน วิปาเก ทินฺเน อิตรานิ อตฺตนา กตฺตพฺพกิจฺจสฺส เตเนว กตตฺตา น ทุติยํ ตติยมฺปิ จ ปฏิสนฺธิํ กโรนฺติ, น สมตฺถตาวิฆาตตฺตาติ นตฺถิ เตสํ อานนฺตริยกตานิวตฺติ, ครุครุตรภาโว ปน เตสํ ลพฺภเตวาติ สงฺฆเภทสฺส สิยา ครุตรภาโวติ ‘‘เยน…เป.… วิปจฺจตี’’ติ อาหฯ เอกสฺส ปน อญฺญานิ อุปตฺถมฺภกานิ โหนฺตีติ ทฏฺฐพฺพานิฯ ปฏิสนฺธิวเสน วิปจฺจตีติ วจเนน อิตเรสํ ปวตฺติวิปากทายิตา อนุญฺญาตา วิย ทิสฺสติฯ

โน วา ตถา สีลวตีติ ยถา ปิตา สีลวา, ตถา สีลวตี โน วา โหตีติ โยชนาฯ สเจ มาตา สีลวตี, มาตุฆาโต ปฏิสนฺธิวเสน วิปจฺจตีติ โยชนาฯ

ปกตตฺโตติ อนุกฺขิตฺโตฯ สมานสํวาสโกติ อปาราชิโกฯ สมานสีมายนฺติ เอกสีมายํฯ

[276] สตฺถุ กิจฺจํ กาตุํ อสมตฺโถติ ยํ สตฺถารา กาตพฺพกิจฺจํ อนุสาสนาทิ, นํ กาตุํ อสมตฺโถติ ภควนฺตํ ปจฺจกฺขายฯ อญฺญํ ติตฺถกรนฺติ อญฺญํ สตฺถารํฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ติตฺถํ ชานิตพฺพํ, ติตฺถกโร ชานิตพฺโพ, ติตฺถิยา ชานิตพฺพา, ติตฺถิยสาวกา ชานิตพฺพาฯ ตตฺถ ติตฺถํ นาม ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโยฯ เอตฺถ หิ สตฺถา ตรนฺติ อุปฺลวนฺติ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรนฺติ, ตสฺมา ติตฺถนฺติ วุจฺจนฺติฯ ตาทิสานํ ทิฏฺฐีนํ อุปฺปาเทตา ติตฺถกโร นาม ปูรณกสฺสปาทิโกฯ ตสฺส ลทฺธิํ คเหตฺวา ปพฺพชิตา ติตฺถิยา นามฯ เต หิ ติตฺเถ ชาตาติ ติตฺถิยาฯ ยถาวุตฺตํ วา ทิฏฺฐิคตสงฺขาตํ ติตฺถํ เอเตสํ อตฺถีติ ติตฺถิกา , ติตฺถิกา เอว ติตฺถิยาฯ เตสํ ปจฺจยทายกา ติตฺถิยสาวกาติ เวทิตพฺพา’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.140)ฯ

[277] อภิชาติอาทีสุ ปกมฺปนเทวตูปสงฺกมนาทินา ชาตจกฺกวาเฬน สมานโยคกฺขมํ ทสสหสฺสปริมาณํ จกฺกวาฬํ ชาติเขตฺตํฯ สรเสเนว อาณาปวตฺตนฏฺฐานํ อาณาเขตฺตํฯ วิสยภูตํ ฐานํ วิสยเขตฺตํฯ ทสสหสฺสี โลกธาตูติ อิมาย โลกธาตุยา สทฺธิํ อิมํ โลกธาตุํ ปริวาเรตฺวา ฐิตา ทสสหสฺสี โลกธาตุฯ ตตฺตกานํเยว ชาติเขตฺตภาโว ธมฺมตาวเสน เวทิตพฺโพฯ ‘‘ปริคฺคหวเสนา’’ติ เกจิ, ‘‘สพฺเพสํเยว พุทฺธานํ ตตฺตกํเยว ชาติเขตฺตํ ตนฺนิวาสีนํเยว เทวตานํ ธมฺมาภิสมโย’’ติ จ วทนฺติฯ มาตุกุจฺฉิ โอกฺกมนกาลาทีนํ ฉนฺนํ เอว คหณํ นิทสฺสนมตฺตํ มหาภินีหาราทิกาเลปิ ตสฺส ปกมฺปนสฺส ลพฺภนโตฯ อาณาเขตฺตํ นาม ยํ เอกชฺฌํ สํวฏฺฏติ วิวฏฺฏติ จ, อาณา ปวตฺตติ อาณาย ตนฺนิวาสิเทวตานํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉเนน, ตญฺจ โข เกวลํ พุทฺธานํ อานุภาเวเนว, น อธิปฺปายวเสนฯ

อธิปฺปายวเสน ปน ‘‘ยาวตา วา ปน อากงฺเขยฺยา’’ติ (อ. นิ. 3.81) วจนโต ตโต ปรมฺปิ อาณา วตฺเตยฺเยวฯ

น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถีติ ‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชตี’’ติอาทิํ (ม. นิ. 1.285; มหาว. 11; กถา. 405) อิมิสฺสา โลกธาตุยา ฐตฺวา วทนฺเตน ภควตา ‘‘กิํ ปนาวุโส, สาริปุตฺต, อตฺเถตรหิ อญฺเญ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ภควตา สมสมา สมฺโพธิยนฺติ, เอวํ ปุฏฺโฐ อหํ, ภนฺเต, ‘โน’ติ วเทยฺย’’นฺติ (ที. นิ. 3.161) วตฺวา ตสฺส การณํ ทสฺเสตุํ – ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุ’’นฺติ อิมํ สุตฺตํ (อ. นิ. 1.277; วิภ. 809; ม. นิ. 3.129; มิ. ป. 5.1.1) อาหรนฺเตน ธมฺมเสนาปตินา จ พุทฺธเขตฺตภูตํ อิมํ โลกธาตุํ ฐเปตฺวา อญฺญตฺถ อนุปฺปตฺติ วุตฺตา โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

เอกโตติ สห, เอกสฺมิํ กาเลติ อตฺโถ, โส ปน กาโล กถํ ปริจฺฉินฺโนติ จริมภเว ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺฐาย ยาว ธาตุปรินิพฺพานาติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ อนจฺฉริยตฺตาติ ทฺวีสุปิ อุปฺปชฺชมาเนสุ อจฺฉริยตฺตาภาวโตติ อตฺโถฯ ทฺวีสุปิ อุปฺปชฺชมาเนสุ อนจฺฉริยตา, กิมงฺคํ ปน พหูสูติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘ยทิ จา’’ติอาทิมาหฯ พุทฺธา นาม มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณํ วิย เอกสทิสาติ เตสํ เทสนาปิ เอกรสา เอกธาติ อาห – ‘‘เทสนาย จ วิเสสาภาวโต’’ติ ฯ เอเตนปิ อนจฺฉริยตฺตเมว สาเธติฯ วิวาทภาวโตติ เอเตน วิวาทาภาวตฺถํ ทฺเว พุทฺธา เอกโต น อุปฺปชฺชนฺตีติ ทสฺเสติฯ เอตํ การณนฺติ เอตํ อนจฺฉริยตาทิการณํฯ ตตฺถาติ มิลินฺทปญฺเหฯ

เอกํ เอว พุทฺธํ ธาเรตีติ เอกพุทฺธธารณีฯ เอเตน เอวํสภาวา เอเต พุทฺธคุณา, เยน ทุติยพุทฺธคุเณ ธาเรตุํ อสมตฺถา อยํ โลกธาตูติ ทสฺเสติฯ ปจฺจยวิเสสนิปฺผนฺนานญฺหิ คุณธมฺมานํ ภาริโย วิเสโส มหาปถวิยาปิ ทุสฺสโหติ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ ตถา หิ อภิสมฺโพธิสมเย อุปคตสฺส โลกนาถสฺส คุณภารํ โพธิรุกฺขสฺส ตีสุปิ ทิสาสุ มหาปถวี สนฺธาเรตุํ นาสกฺขิฯ ตสฺมา ‘‘น ธาเรยฺยา’’ติ วตฺวา ตเมว อธารณํ ปริยายนฺตเรหิ ปกาเสนฺโต ‘‘จเลยฺยา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ จเลยฺยาติ ปริปฺผนฺเทยฺยฯ

กมฺเปยฺยาติ ปเวเธยฺย ฯ นเมยฺยาติ เอกปสฺเสน นเมยฺยฯ โอนเมยฺยาติ โอสีเทยฺยฯ วินเมยฺยาติ วิวิธํ อิโต จิโต จ นเมยฺยฯ วิกิเรยฺยาติ วาเตน ถุสมุฏฺฐิ วิย วิปฺปกิเรยฺยฯ วิธเมยฺยาติ วินสฺเสยฺยฯ วิทฺธํเสยฺยาติ สพฺพโส วิทฺธสฺตา ภเวยฺยฯ ตถาภูตา จ น กตฺถจิ ติฏฺเฐยฺยาติ อาห – ‘‘น ฐานมุปคจฺเฉยฺยา’’ติฯ

อิทานิ ตตฺถ นิทสฺสนํ ทสฺเสนฺโต, ‘‘ยถา, มหาราชา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอเก ปุริเสติ เอกสฺมิํ ปุริเสฯ สมุปาทิกาติ สมํ อุทฺธํ ปชฺชติ ปวตฺตตีติ สมุปาทิกา, อุทกสฺส อุปริ สมํ คามินีติ อตฺโถฯ ‘‘สมุปฺปาทิกา’’ติปิ ปฐนฺติ, อยเมวตฺโถฯ วณฺเณนาติ สณฺฐาเนนฯ ปมาเณนาติ อาโรเหนฯ กิสถูเลนาติ กิสถูลภาเวน, ปริณาเหนาติ อตฺโถฯ ทฺวินฺนมฺปีติ ทฺเวปิ, ทฺวินฺนมฺปิ วา สรีรภารํฯ

ฉาเทนฺตนฺติ โรเจนฺตํ รุจิํ อุปฺปาเทนฺตํฯ ตนฺทิกโตติ เตน โภชเนน ตนฺทิภูโตฯ อโนนมิตทณฺฑชาโตติ ยาวทตฺถํ โภชเนน โอนมิตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อโนนมนทณฺโฑ วิย ชาโตฯ สกิํ ภุตฺโต วเมยฺยาติ เอกมฺปิ อาโลปํ อชฺโฌหริตฺวา วเมยฺยาติ อตฺโถฯ

อติธมฺมภาเรน ปถวี จลตีติ ธมฺเมน นาม ปถวี ติฏฺเฐยฺยฯ สา กิํ เตเนว จลติ วินสฺสตีติ อธิปฺปาเยน ปุจฺฉติฯ ปุน เถโร ‘‘รตนํ นาม โลเก กุฏุมฺพํ สนฺธาเรนฺตํ อภิมตญฺจ โลเกน อตฺตโน ครุสภาวตาย สกฏภงฺคสฺส การณํ อติภารภูตํ ทิฏฺฐํฯ เอวํ ธมฺโม จ หิตสุขวิเสเสหิ ตํสมงฺคีนํ ธาเรนฺโต อภิมโต จ วิญฺญูนํ คมฺภีรปฺปเมยฺยภาเวน ครุสภาวตฺตา อติภารภูโต ปถวีจลนสฺส การณํ โหตี’’ติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘อิธ, มหาราช, ทฺเว สกฏา’’ติอาทิมาห ฯ เอเตเนว ตถาคตสฺส มาตุกุจฺฉิโอกฺกมนาทิกาเล ปถวีกมฺปนการณํ สํวณฺณิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอกสฺสาติ เอกสฺมา, เอกสฺส วา สกฏสฺส รตนํ, ตสฺมา สกฏา คเหตฺวาติ อตฺโถฯ

โอสาริตนฺติ อุจฺจาริตํ, วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ อคฺโคติ สพฺพสตฺเตหิ อคฺโคฯ เชฏฺโฐติ วุทฺธตโรฯ เสฏฺโฐติ ปสตฺถตโรฯ วิสิฏฺเฐหิ สีลาทีหิ คุเณหิ สมนฺนาคตตฺตา วิสิฏฺโฐฯ อุคฺคตตโมติ อุตฺตโมฯ

ปวโรติ ตสฺเสว เววจนํฯ นตฺถิ เอตสฺส สโมติ อสโมฯ อสมา ปุพฺพพุทฺธา, เตหิ สโมติ อสมสโมฯ นตฺถิ เอตสฺส ปฏิสโม ปฏิปุคฺคโลติ อปฺปฏิสโมฯ นตฺถิ เอตสฺส ปฏิภาโคติ อปฺปฏิภาโคฯ นตฺถิ เอตสฺส ปฏิปุคฺคโลติ อปฺปฏิปุคฺคโลฯ

สภาวปกติกาติ สภาวภูตา อกิตฺติมา ปกติฯ การณมหนฺตตฺตาติ การณานํ มหนฺตตาย, มหนฺเตหิ พุทฺธกรธมฺเมหิ ปารมิสงฺขาเตหิ การเณหิ พุทฺธคุณานํ นิพฺพตฺติโตติ วุตฺตํ โหติฯ ปถวีอาทีนิ มหนฺตานิ วตฺถูนิ, มหนฺตา จกฺกวาฬาทโย อตฺตโน อตฺตโน วิสเย เอเกกาว, เอวํ สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ มหนฺโต อตฺตโน วิสเย เอโก เอวฯ โก จ ตสฺส วิสโย? พุทฺธภูมิ, ยาวตกํ วา เญยฺยํฯ ‘‘อากาโส วิย อนนฺตวิสโย ภควา เอโก เอว โหตี’’ติ วทนฺโต ปรจกฺกวาเฬสุปิ ทุติยสฺส พุทฺธสฺส อภาวํ ทสฺเสติฯ

อิมินาว ปเทนาติ ‘‘เอกิสฺสา โลกธาตุยา’’ติ อิมินา เอว ปเทนฯ ทส จกฺกวาฬสหสฺสานิ คหิตานีติ ชาติเขตฺตาเปกฺขาย คหิตานิฯ เอกจกฺกวาเฬเนวาติ อิมินา เอว เอกจกฺกวาเฬน, น เยน เกนจิฯ ยถา ‘‘อิมสฺมิํเยว จกฺกวาเฬ อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ วุตฺเต อิมสฺมิมฺปิ จกฺกวาเฬ ชมฺพุทีเป เอว, ตตฺถาปิ มชฺฌิมเทเส เอวาติ ปริจฺฉินฺทิตุํ วฏฺฏติ, เอวํ ‘‘เอกิสฺสา โลกธาตุยา’’ติ ชาติเขตฺเต อธิปฺเปเตปิ อิมินาว จกฺกวาเฬน ปริจฺฉินฺทิตุํ วฏฺฏติฯ

ปฐมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

15. อฏฺฐานปาฬิ (ทุติยวคฺค)

(15) 2. อฏฺฐานปาฬิ-ทุติยวคฺควณฺณนา

[278] วิวาทุปจฺเฉทโตติ วิวาทุปจฺเฉทการณาฯ ทฺวีสุ อุปฺปนฺเนสุ โย วิวาโท ภเวยฺย, ตสฺส อนุปฺปาโทเยเวตฺถ วิวาทุปจฺเฉโทฯ เอกสฺมิํ ทีเปติอาทินา ทีปนฺตเรปิ เอกชฺฌํ น อุปฺปชฺชติ, ปเคว เอกทีเปติ ทสฺเสติฯ โสปิ ปริหาเยถาติ จกฺกวาฬสฺส ปเทเส เอว ปวตฺติตพฺพตฺตา ปริหาเยยฺยฯ